مدیریت مشارکتی منابع طبیعی، چالش‌ها و رهیافت‌های پیش رو

سعید صانعی- کارشناس ارشد اکولوژی زراعی| مدیریت منابع طبیعی، به عنوان یکی از پیچیده‌ترین حوزه‌های مدیریتی، همواره با چالش‌های متعددی دست به گریبان است، زیرا باید بین حفاظت از این منابع ارزشمند و تامین نیازهای فزاینده جوامع انسانی تعادل برقرار کرد. ایران نیز با چالش‌های جدی در این زمینه روبروست، از جمله ناپایداری منابع آب که خود به بحران‌های دیگری نظیر آلودگی هوا، ریزگردها، بیابان‌زایی، تخریب جنگل‌ها و فرسایش ژنتیکی گونه‌های گیاهی ارزشمند دامن زده است؛ اما علاوه بر این تهدیدهای محیطی، سیاست‌گذاری و حکمرانی در این حوزه نیز نیازمند بازنگری است.

متاسفانه، بسیاری از تصمیمات مدیریتی اتخاذ شده در این حوزه، ناکارآمد، غیرعلمی و ناشی از عدم شناخت کافی بوده‌اند، که این امر باعث ایجاد خسارات جبران‌ناپذیری شده است؛ به عنوان مثال، می‌توان به اقدامات نامناسب در حوزه آبریز دریاچه ارومیه و توسعه صنایع آب‌بر در مناطق کویری اشاره کرد، همچنین، گسترش فزاینده ریزگردها در غرب، جنوب غرب، شرق و شمال شرق کشور، نگرانی‌های جدی را در پی داشته است. عدم اولویت‌بندی صحیح و تخصیص نامناسب اعتبارات به حوزه‌های زیست‌محیطی، باعث شده است که این حوزه، لوکس و کم‌اهمیت تلقی شود، در حالی که توجه به پیوست‌های زیست‌محیطی پروژه‌ها و انطباق آن‌ها با مبانی منابع طبیعی و محیط زیست، از ضروریات است.

این مشکلات، زنجیره‌ای از معضلات را ایجاد کرده که منجر به ناکارآمدی مدیریت در این بخش و سرریز شدن مشکلات به حوزه‌های دیگر، به ویژه مسائل اجتماعی شده است؛ تعارضات اجتماعی ناشی از انتقال آب، ایجاد صنایع آلاینده در مناطق حفاظت‌شده، بهره‌برداری از معادن و تعارضات بین معدن‌کاران و بومیان مناطق، از جمله این موارد هستند. با این حال، نباید خدمات و تحولات مثبت در این زمینه را نادیده گرفت.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، تغییر سیاست حکمرانی از رویکرد دولتی یک‌سویه به سمت مدیریت مشارکتی و فراهم آوردن بستری برای مشارکت فعالانه مردم، در کنار اصلاح سیاست‌های بهره‌برداری و پایبندی به اصل عدالت اجتماعی و جلوگیری از رانت‌خواری، می‌تواند امید را در جامعه زنده نگه دارد. کمبود امکانات و منابع حفاظتی، ضرورت بهره‌گیری از توانمندی‌های مردمی را بیش از پیش آشکار ساخته است. توجه به آبخیزنشینان و ارائه آموزش‌های لازم برای توانمندسازی جوامع محلی، یکی از راه‌های مهم برای گسترش مشارکت مردم در مدیریت منابع طبیعی است.