ابهام آماری در اقتصاد زیارتی مشهد

به گزارش کلام تازه، وقتی شنیده می‌شود که بیش از ۱۰ میلیون زائر (یعنی حدود یک سوم آمار سالانه) در نوروز ۱۴۰۲ وارد مشهد شده اند، شاید این فکر در ذهن جرقه بخورد که احتمالا اقتصاد مشهد حسابی رونق گرفته است، اما همه چیز به این سادگی‌ها نیست. هرچند مسئولان آمار حضور ۱۰ میلیونی را تأیید می‌کنند، اما پاسخ مشخصی برای میزان گردش مالی حاصل از حضور زائران در شهر را ندارند؛ چون متغیر‌های اندازه گیری برای رسیدن به جواب این سؤال، دقیق نیست.

این پرسش را از معاون اقتصادی استاندار، معاون سرمایه گذاری میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی، نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی و کارشناسان این حوزه می‌پرسیم؛ اما هیچ جواب مشخصی دریافت نمی‌کنیم. وجود آمار دقیق یکی از نیاز‌های اولیه برنامه ریزی برای آینده است. این آمار می‌تواند به برنامه ریزی مسئولان، سرمایه گذاران و همه کسانی که رزقشان وابسته به گردشگری زیارت است، کمک کند.

شاید ۱۶ هزار میلیارد تومان

در سال‌های گذشته یا دقیق‌تر بخواهیم بگوییم در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بر اساس آمار ارائه شده، گردش مالی حاصل از حضور زائران در مشهد سالانه بیش از ۹ هزار میلیارد تومان و تعداد زائران حدود ۳۰ میلیون نفر برآورد می‌شد. این یعنی تقریبا گردش مالی حضور هر زائر در مشهد به طورمتوسط ۳۰۰ هزار تومان بوده است.

تورم، این رقم را سال به سال افزایش داد تا جایی که به گفته مدیرکل سابق میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، گردش مالی حضور گردشگران در مشهد تا پیش از شیوع ویروس کرونا به حدود ۱۵ هزارمیلیارد تومان در سال رسیده بود. یعنی آورده اقتصادی هر زائر برای شهر ۵۰۰ هزار تومان در نظر گرفته می‌شد. کرونا که آمد تقریبا در همه زمینه‌ها اختلال ایجاد شد، ارائه آمار هم یکی از آن موارد بود.

کاهش میزان سفر، تعطیلی اصناف، بسته شدن هتل‌ها و مراکز اقامتی و از همه مهم‌تر بسته شدن درب‌های حرم مطهر رضوی و… باعث کاهش چشمگیری در همه شاخص‌های حوزه گردشگری زیارت شد. اما با گذر زمان و کاهش شیوع کرونا، محدودیت‌های پیشگیرانه نیز در این حوزه کاهش یافت و مردم دوباره بار سفر بستند و به دنبال آن آمار حضور زائر در مشهد نیز افزایش یافت تا جایی که در نوروز ۱۴۰۲ برآورد مسئولان، سفر بیش از ۱۰ میلیون زائر به مشهد است؛ اما همچنان برای گردش مالی این حوزه آماری وجود ندارد.

هرچند اگر خودمان بخواهیم با یک حساب وکتاب ساده این عدد را تخمین بزنیم، باتوجه به تورم پیش آمده در این سال ها، تغییر سبک سفر، کوچک شدن سبد خانوار، کاهش مدت اقامت و… نمی‌توان آن را به طور دقیق به روز کرد، اما اگر فرض کنیم همه متغیر‌ها به جز تورم، ثابت باشند، بر اساس محاسبه گر تورم بانک مرکزی، مبلغ ۵۰۰ هزارتومان در سال ۹۸ معادل حدود یک میلیون و ۶۰۰ هزارتومان در سال ۱۴۰۲ است، پس شاید بتوان گفت با آمدن ۱۰ میلیون زائر به مشهد، آن هم فقط در حدود دو هفته، گردش مالی حضور گردشگران به ۱۶ هزار میلیارد تومان رسیده است.

اما آیا واقعا گردش اقتصادی حوزه گردشگری زیارت در نوروز ۱۴۰۲ مشهد در این حدود بوده است؟ در این گزارش به بررسی متغیر‌های تأثیرگذار بر گردش اقتصادی می‌پردازیم، بعد از آن در گزارش‌های آینده به سراغ مشاغلی که بیشترین تأثیر را از حضور زائران می‌گیرند خواهیم پرداخت تا ببینیم این حضور چشمگیر زائران چقدر بر رونق کسب وکار آن‌ها اثرگذار بوده است.

متغیر‌های مؤثر بر اقتصاد زیارت

دکتر آرش قهرمان، عضو پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، دلیل نامعلوم بودن گردش مالی حضور گردشگران و متغیر‌های مؤثر بر آن را برای ما روشن می‌کند. همان طور که نوشتیم، به گفته مسئولان بیش از ۱۰ میلیون نفر در نوروز ۱۴۰۲ مشهد را مقصد سفر خود انتخاب کردند، اما برخی کارشناسان در صحت این آمار شک دارند و بعضی‌ها آن را مطابق با واقعیت می‌دانند. قهرمان نیز که این عدد را بیش از واقعیت می‌داند، به شهرآرا می‌گوید: در هیچ یک از استان‌های کشور که مقصد حضور گردشگران هستند، آمار دقیق و کارشناسی شده‌ای وجود ندارد.

او در پاسخ به این سؤال که درصورت صحت آمار، حضور این تعداد زائر در مشهد بر گردش مالی شهر چه میزان اثرگذار خواهد بود، بیان می‌کند: در چشم انداز اقتصادی، فقط متغیر تعداد حضور گردشگران نیست که می‌تواند چرخه اقتصاد گردشگری شهر مشهد را به حرکت دربیاورد و یکی از متغیر‌های مهم در این زمینه، تعداد روز‌های اقامت گردشگران در مقصد است؛ به عنوان مثال شاید شهری ۵ میلیون گردشگر با متوسط حضور چهار روز داشته باشد که در این صورت، درمجموع ۲۰ میلیون نفرروز اقامت در آن شهر وجود داشته است، اما اگر در همان شهر ۴ میلیون گردشگر با متوسط اقامت یک هفته برآورد شود، ۲۸ میلیون نفرروز اقامت در آن شهر رقم خواهد خورد.

به گفته این کارشناس حوزه گردشگری، یکی دیگر از متغیر‌های مؤثر بر گردش مالی این حوزه، طبقه اقتصادی زائران است؛ چون آن‌ها دارای وضعیت‌های مختلف از نظر قدرت خرید هستند که این موضوع نیز متغیر‌های مالی گردشگری شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

قهرمان می‌افزاید: سبک سفر، متغیر دیگری است که بر آورده مالی گردشگران مؤثر خواهد بود؛ به عنوان مثال زائرانی که در دهه پایانی صفر به مشهد می‌آیند، معمولا اقامت کوتاه دارند و به حسینیه‌های شهر خود می‌روند و حتی موادغذایی موردنیازشان را از مبدأ می‌آورند، بنابراین هیچ کدام از حوزه‌های خوراک و اقامت را تحت تأثیر قرار نمی‌دهند و، چون در روز‌های زیارتی ویژه سفر کرده اند، نمی‌توانند بر بازار تفریح و سرگرمی نیز تأثیرگذار باشند.

او تأکید می‌کند: گردش مالی متأثر از حضور گردشگران، تحت تأثیر متغیر‌های گوناگونی قرار دارد و فقط با تعداد گردشگر و زائر تبیین نمی‌شود، پس نباید برای برخی مسئولان این تصور ایجاد شود که آورده مالی و اقتصادی حوزه گردشگری، فقط به تعداد زائران و گردشگران وابسته است.

رونق کم در بازار‌های گردشگری

نایب رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی خراسان رضوی نیز درباره اینکه «آیا گردش مالی در حوزه‌های مختلف گردشگری زیارت با وجود حضور ۱۰ میلیون زائر در مشهد پذیرفتنی بوده است یا نه؟» به شهرآرا می‌گوید: تورم، کاهش قدرت خرید و تغییر در سبک سفر باعث کاهش تمایل مسافران به استفاده از مراکز اقامتی رسمی و تمایل به استفاده از مراکز ارزان قیمت شده است.

همچنین امسال باتوجه به تقارن نوروز با ماه مبارک رمضان و امکان نداشتن بهره برداری از برخی خدمات گردشگری ازجمله رستوران‌ها و مراکز تفریحی، منجر به کاهش درآمد بخش‌های تفرجی و برخی واحد‌های صنفی خارج از منطقه ثامن و محدوده حرم مطهر شد. از سوی دیگر به دلیل کاهش تنوع خدماتی که به گردشگران به ویژه در طول روز ارائه می‌شد، جذابیت گردش در روز نسبت به سال‌های قبل کاهش داشت که گردشگری شبانه تاحدی به جبران این وضعیت کمک کرد.

مژگان ثابت تیموری می‌افزاید: با توجه به تقارن ماه مبارک رمضان با نوروز در سال‌های پیش رو، برنامه ریزی جدید در این حوزه ضرورتی انکارناپذیر است تا بتوان به بهترین شکل ممکن، نیاز‌های رفاهی و تفریحی را برای گردشگران و زائران، تأمین و درآمدزایی مطلوب حاصل از ورود این افراد به مشهد را توجیه پذیر کرد.